با توجه به شرایط اقتصادی، بسیاری از افراد دوست دارند سرمایه خود را در مسیری به کار بگیرند که برایشان سود ثابت و بدون ریسکی داشته باشد. یکی از این راه‌ها خرید اوراق‌های مختلف است که در این مطلب می‌خواهیم چندین نوع از آن‌ها را توضیح دهیم.ابتدا با اوراق اجاره شروع می‌کنیم که یک روش سرمایه‌گذاری اسلامی محسوب می‌شود و مانند اوراق مشارکت (در ادامه مطلب توضیح داده می‌شود)، سود مشخص و بدون ریسکی را در اختیار سرمایه‌گذار خود قرار می‌دهند.به عبارت دیگر، ریسک این اوراق به نسبت سهام، بسیار کمتر است. اشخاصی که پول اضافه دارند، می‌توانند با خرید این اوراق که معامله آن‌ها در بورس انجام می‌شود، در فواصل زمانی مشخص (به عنوان مثال هر سه ماه یک مرتبه) سود تعیین شده را دریافت کنند و در صورت نیاز به پول اوراق را به سایر متقاضیان بفروشند.
توضیح اوراق اجاره
قانون اوراق اجاره را به عنوان اوراقی تعریف می‌کند که برای یک شرکت حکم بدهی را دارند و مالک این اوراق، مالکیت مشاع را نسبت به دارایی‌های پایه آن شرکت به دست می‌آورد. شاید با این تعریف گیج شدید. اجازه دهید با بیان ساده‌تر بگم.
اوراق اجاره جزو ابزار بازار بدهی به شمار می‌رود. زمانی که یک شرکت این اوراق را منتشر می‌کند، در حقیقت یک بدهی برای خود به وجود می‌آورد و بنابراین در بازه‌های زمانی مشخص باید به مالکان آن سود پرداخت کند.
براساس قانون، انتشار اوراق اجاره برای خرید دارایی‌های ثابت مانند ماشین‌آلات و تجهیزات مکانیکی، زمین، وسایل حمل و نقل مثل هواپیما و ساختمان و تاسیسات انجام می‌شود. به عبارت دیگر اگر این اوراق را بخرید جزوی از مالکان آن دارایی هستید. حالا اجازه دهید مفهوم مشاع را توضیح دهیم.
تمام شرکت‌ها بودجه نامحدود ندارند. به عنوان مثال، فرض کنیم شرکت هواپیمایی قشم‌ایر باید یک فروند هواپیما به قیمت 400 میلیارد تومان به ناوگان خطوط هواپیمایی خود اضافه کند.
بدون شک این عدد بسیار زیاد است و شرکت مذکور نمی‌تواند آن را بپردازد. چاره این شرکت انتشار اوراق اجاره است. با توجه به ارزش اسمی هر ورقه (فرض کنیم100 هزار تومان) باید 4 میلیون ورقه منتشر شود تا بتوان توسط آن این هواپیما را خرید.
بدون شک کسی نمی‌تواند تمامی آن‌ها را بخرد و بنابراین اگر شما فقط 400 سهم بخرید، تنها قسمتی از سرمایه را توانستید تامین کنید و مبلغ باقیمانده توسط صدها یا هزاران نفر دیگر فراهم شده است.
بنابراین، در این حالت شما حکم یک مالک مشاع را نسبت به دارایی پایه موضوع اوراق دارید. حالا پس از خرید اوراق در زمان‌های مشخص سودی به آن تعلق می‌گیرد که می‌توانید دریافت کنید.
قبل از توضیح بیشتر بهتر است، ابتدا اوراق مشارکت را نیز بشناسیم.
اوراق مشارکت چیست؟
یکی از انواع اوراق بهادار، اوراق مشارکت است که نهادهایی مانند بانک مرکزی یا دولت، شرکت‌های دولتی و خصوصی یا شهرداری آن‌ها را منتشر می‌کنند تا بودجه لازم برای انجام طرح‌های عمرانی یا زیرساخت‌های کشور تامین شود.
سازمان بورس یا بانک مرکزی تهیه اجرا و نظارت روی انتشار این اوراق را برعهده دارد. سرمایه‌گذاران با خرید اوراق مشارکت تا زمان سررسید آن، سود‌هایی در فواصل زمانی مشخص دریافت می‌کنند و پس از تسویه، دیگر هیچ حق و ارتباطی با شرکت مورد نظر ندارند.
انواع اوراق مشارکت
اوراق مشارکت در چند دسته زیر قرار می‌گیرد.
اوراق مشارکت ساده
از رایج‌ترین اوراق مشارکت است که به علت مکانیسم‌های حقوقی خاصی مانند تضمین بازپرداخت اصل و سود ورقه، یکی از راه‌های مناسب سرمایه‌گذاری کوتاه مدت است. لازم به ذکر است این اوراق با نام یا بی نام قابل انتقال به دیگری یا برگرداندن به ناشر هستند.
اوراق مشارکت قابل تبدیل به سهام
همانطور که اسم آن نشان می‌دهد، این اوراق قابل تبدیل به سهام شرکت ناشر هستند. به عبارت دیگر، به عنوان مالک آن‌ها اگر حس کنید شرکت مربوطه به وضعیت و ثبات اقتصادی بهتری دست پیدا کرده است، با تبدیل آن‌ها به سهام می‌توانید جزو سهام‌داران این شرکت تبدیل شوید.
اوراق مشارکت قابل تعویض
از دیگر انواع اوراق مشارکت که می‌توانید آن را با سهام دیگر شرکت‌های پذیرفته در بورس اوراق بهادار تعویض کنید. ناشر وظیفه دارد حداقل به مقدار اوراق مشارکت قابل تعویض، موجودی سهام شرکت‌های مورد نظر را تا سر رسید نهایی اوراق مشارکت حفظ کند.
خوب با این وقفه به اوراق اجاره بر می‌گردیم. همانطور که در بالا اشاره کردیم، این اوراق در دسته اوراق بدهی قرار می‌گیرند و مانند اوراق مشارکت درصد سود آن‌ها ثابت است که در فواصل زمانی معین به حساب سرمایه‌گذاران واریز می‌شود. عمر این اوراق نیز از همان ابتدا مشخص است و برای مالک آن‌ها هیچ ابهامی وجود ندارد.
تفاوت اوراق اجاره با اوراق مشارکت
برخلاف تصور اولیه‌تان بین این دو تفاوت‌های زیر وجود دارد:
- انتشار اوراق مشارکت اغلب برای فراهم کردن بودجه لازم برای پروژه‌های بزرگ و عمرانی است و دارایی‌های پایه آن‌ها را دارایی‌های ثابت مانند زمین، ماشین آلات و ساختمان تشکیل می‌دهند.
- زمان اتمام دوره اوراق مشارکت، سرمایه‌گذاران معادل مبلغ اسمی را پرداخت می‌کنند، در حالی که برای اوراق اجاره موضوع اجاره فروخته می‌شود و اگر ارزش آن کم شده باشد، سرمایه‌گذاران ممکن است ضرر کنند (البته عکس آن نیز امکان دارد).
- احتمال از بین رفتن دارایی اوراق اجاره وجود دارد. در مورد مثال بالا فرض کنید هواپیما آتش بگیرد و بیمه نشده باشد. بنابراین عملا سرمایه خود را از دست خواهید داد. ولی این ریسک برای اوراق مشارکت وجود ندارد.
در مورد اوراق اجاره به شرکت ناشر آن‌ها بانی می‌گویند که برای این کار یک شرکت مستقل بنیان‌گذاری می‌کند که خود این شرکت در حقیقت واسط بین شرکت بانی و سرمایه‌گذاران محسوب می‌شود.
یکی دیگر از راهکارهای ترغیب سرمایه‌گذاران برای خرید اوراق اجاره ضامن سودآور است. به عبارت دیگر اگر ناشر به هر علتی نتواند در موعد مشخص سودها را بپردازد، ضامن این کار را انجام دهد.
اوراق اجاره مبتنی بر سهام چیست؟
یکی از مشکلات دولت بدهی به سازمان‌های مختلف است. از آن جایی که تسویه به روش‌های سنتی مانند قرض از بانک مرکزی و عدم امکان انتشار اسناد خزانه و اوراق قرضه دولتی در اسلام به دلیل ربا اعلام شده است، دولت راهکار دیگری را به اسم اوراق اجاره مبتنی بر سهام استفاده می‌کند.
دولت بزرگترین سهامدار بعضی از شرکت‌های بزرگ در بورس است. در نتیجه به کمک ابزارهای مالی اسلامی میتواند تامین مالی کند که یکی از آن‌ها این نوع از اوراق اجاره است که آن را می‌توان مبتنی بر سهام شرکت‌های دولتی منتشر کرد.
بنابراین، دولت‌ها با این کار کسری بودجه خود را جبران کرده و قرض‌هایش را پرداخت می‌کند.
پینهاد می کنیم مقاله اوراق قرضه (Bond) چیست ؟ را برای کسب اطلاعات بیشتر مطالعه نمایید.
انواع اوراق اجاره
این اوراق مانند برادران مشارکت خود انواع مختلف دارند که به شرح زیر است.
اوراق اجاره به شرط تملیک
اسم این اوراق ماهیت آن‌ها را نشان می‌دهد. به عنوان مثال نهاد واسط بعد از انتشار و فروش اوراق اجاره، هواپیمای مورد نظر ما را خریده و به شرکت ناشر اجاره داده است. علاوه بر این، مقدار اجاره بها را که در حقیقت سود سرمایه‌گذار به شمار می‌رود، در بازه‌های زمانی معین با دریافت از شرکت هواپیمایی به حساب سرمایه‌گذاران واریز می‌کند.
اگر به همین مثال ادامه دهیم، زمان اتمام دوره اجاره، شرکت واسط هواپیما را به قیمت ابتدایی، به شرکت هواپیمایی می‌فروشد تا بتواند پول سرمایه‌گذاران را برگرداند. اجاره به شرط تملیک دقیقا همین معنا را دارد، چون همزمان با عقد قرارداد اجاره، شرکت هواپیمایی وظیفه خود می‌داند که هواپیما را بعد از اتمام زمان اجاره، به قیمت مشخص از نهاد واسط بخرد.
به عبارت دیگر، این هواپیما تنها به شرطی اجاره داده می‌شود که شرکت هواپیمایی در پایان آن را بخرد. اوراق اجاره داخل کشور ما اکثرا از این نوع هستند و به همین دلیل، سرمایه‌گذار از همان اول اطمینان دارد سرمایه او از بین نمی‌رود.
اوراق اجاره عادی
فرض کنیم این شرط برای شرکت قشم‌ایر گذاشته نشده است که حتما در اتمام دوره اجاره، هواپیما را بخرد. در این صورت چه اتفاقی می‌افتد؟ اینطور مواقع، نهاد واسط که در واقع نقش وکیل دارندگان اوراق اجاره یعنی مالکان هواپیما را به عهده دارد، در پایان مدت اجاره باید هواپیما را به فروش برساند و سهم هر کدام از مالکان اوراق را با توجه به مقدار سرمایه‌گذاری آن‌ها بپردازد.
بدون شک قیمت فروش میتواند کمتر یا حتی بیشتر از قیمت اولیه باشد. در نتیجه، برخلاف مورد قبل، در این نوع از اوراق اجاره، هیچ تضمینی به مالک اوراق داده نمی‌شود که در پایان دوره بتواند کاملا مبلغی مشابه با سرمایه‌گذاری اولیه خود دریافت کند.
البته همیشه احتمال سود بیشتر نیز وجود دارد. بنابراین طبیعی است اوراق اجاره عادی به نسبت اجاره به شرط تملیک، ریسک بیشتری داشته باشند.
دسته‌بندی دوم اوراق اجاره، دسته‌بندی طبق هدف انتشار اوراق است. با توجه به این دسته‌بندی، اوراق اجاره ممکن است در یکی از سه هدف زیر قرار گیرند:
اوراق اجاره با هدف تامین دارایی
مثال هواپیمای ما در بالا نمونه بارزی از اوراق اجاره تامین دارایی است. چون در این حالت، شرکت مورد نظر برای بالا بردن تعداد هواپیماهای ناوگان خود و جابه‌جایی مسافران، با کمبود روبرو است و در نتیجه تصمیم به انتشار اوراق می‌گیرد.
به عبارت دیگر با این کار بدون پرداخت مبلغ بسیار زیاد، آن را مانند یک دارایی اجاره می‌کند.
اوراق اجاره با هدف تامین نقدینگی
مثال بالا را مجددا در نظر بگیرید و فرض کنید تعداد هواپیماهای این شرکت کافی است، ولی برای ادامه بهینه کسب و کار خود در زمینه‌های مختلف کمبود نقدینگی دارد.
این شرکت برای حل این موضوع، میتواند یک یا چند عدد از هواپیماهای خود را به کمک نهاد واسط به خریداران اوراق اجاره بفروشد و مجددا از آن‌ها کرایه کند.
به عبارت دیگر، شرکت هواپیمایی با پولی که به دست می‌آورد، نقدینگی خود را تکمیل می‌کند و از طرفی هواپیمایش را نیز در اختیار دارد. تفاوت آن با حالت قبلی این است که در زمینه اوراق اجاره با هدف تامین دارایی، هواپیما تحت مالکیت شرکت هواپیمایی بود، ولی حالا آن را اجاره کرده است و خریداران اوراق اجاره، مالکان آن هستند.
اوراق اجاره رهنی
از انواع قراردادهایی که بانک‌ها یا شرکت‌های لیزینگ طبق آن به متقاضیان وام می‌دهند، قرارداد اجاره به شرط تملیک است. طبق این قرارداد، بانک دارای مورد نظر متقاضی را می‌خرد و در قالب قرارداد اجاره به شرط تملیک به مدت معین (به عنوان مثال 3 ساله) در اختیار او قرار می‌دهد.
بدون شک، در زمان دوره اجاره دارایی به بانک تعلق دارد و فرد باید بابت استفاده از آن به بانک اجاره پرداخت کند. پس از اتمام دوره اجاره، او میتواند مبلغی که از پیش مشخص شده است به بانک بپردازد و مالک دارایی شود.
به عنوان مثال، بانک هواپیما را طبق قرارداد اجاره به شرط تملیک به مدت سه سال در اختیار یک شرکت هواپیمایی قرار می‌دهد. بانک تا زمان اتمام دوره اجاره مالک هواپیما است و اجاره آن را از شرکت هواپیمایی می‌گیرد.
حالا تصور کنید زودتر از تاریخ اتمام اجاره (به عنوان مثال دو سال) بانک به منابع مالی نیاز دارد. اینطور مواقع، بانک میتواند هواپیما را به نهاد واسطه بفروشد و پول خود را تامین کند.
بدون شک، نهاد واسط نیز برای خرید هواپیما براساس توضیحات بالا اوراق اجاره منتشر می‌کند و با فروش آن به سرمایه‌گذاران، هزینه لازم برای خرید هواپیما را فراهم می‌کند.
بنابراین، بدین روش مالکیت هواپیما به کمک نهاد واسط به خریداران اوراق اجاره واگذار می‌شود و اقساط اجاره هواپیما به عنوان سود به آن‌ها پرداخت خواهد شد.
بانک نیز این وسط منابع مالی خود را به دست آورده است. در بین انواع اوراق اجاره، این اوراق اجاره رهنی نام دارند؛ بانک به عنوان بانی انتشار اوراق اجاره، هواپیمایی را که به رهن گرفته بوده است را می‌فروشد تا تامین مالی شود. معمولا انتشار اوراق اجاره رهنی از سوی بانک‌ها و شرکت‌های لیزینگ انجام می‌شود.
با توضیحات بالا باید به خوبی و خیلی ساده انواع اوراق اجاره و انواع اوراق مشارکت را شناخته باشید. لازم به ذکر است جای هواپیما را دارایی‌هایی مانند قطار، کشتی، خطوط تولید و غیره نیز میتواند بگیرد.
نحوه محاسبه سود اوراق اجاره
مقدار سود اوراق اجاره به چند عامل بستگی دارد. ابتدا این سود به تعداد اوراقی وابسته است که خریدید. فرض کنیم یک شرکت 3 میلیون اوراق منتشر کند و به افراد اجازه دهد در مرحله اول تا سقف 50 هزار عدد بتوانند اوراق بخرند.
نحوه محاسبه سود براساس نرخ و فواصل پرداخت اجاره است. به عنوان مثال اگر شرکت مذکور قول دهد هر 4 ماه یک مرتبه سود 18 درصد پرداخت کند، به تعداد اوراقی که خریدید هر 4 ماه یک مرتبه تا پایان دوره اجاره سود 18 درصد دریافت خواهید کرد.
اوراق تجاری
یکی دیگر از انواع اوراق، اوراق تجاری است. این اوراق از انواع اوراق قرضه کوتاه مدت به شمار می‌روند که سر رسید آن‌ها 270 روز یا کمتر است و شرکت‌های مالی و موسسات غیرمالی آن را منتشر می‌کنند.
شرکت‌هایی که در کوتاه مدت به نقدینگی نیاز دارند از این راهکار استفاده می‌کنند.
اوراق مرابحه چیست و چه انواعی دارد
یکی دیگر از انواع اوراق بهادار، اوراق مرابحه یا صکوک است. مالکان این اوراق به صورت مشاع صاحب مال یا دین هستند که طبق قرارداد مرابحه به دست آوردند. صاحب ورق مالک آن مال به شمار می‌رود. بازدهی اوراق مرابحه ثابت است و مالک میتواند آن را بفروشد.
این اوراق به انواع گوناگونی است که در ادامه معرفی می‌کنیم
اوراق مرابحه تامین نقدینگی
هدف از فروش این نوع اوراق مرابحه تامین منابع نقدینگی است. در این حالت یک شرکت واسط منابع نقدی را توسط فروش اوراق از مردم دریافت می‌کند و با پرداخت آن به سازمان دولتی، در مقابل صاحب قسمتی از اموال سازمان می‌شود.
در واقع، سازمان برای تامین نقدینگی قسمتی از اموال خود را می‌فروشد و سپس آن را به شکل نسیه و با پرداخت مبلغ بیشتر به عنوان سود، بازخرید می‌کند.
برای درک بهتر قضیه فرض کنید یک کارخانه 5 میلیارد تومان برای راه‌اندازی خط تولید نیاز دارد. شرکت واسط با فروش اوراق مرابحه به مردم این پول را فراهم می‌کند و در مقابل یکی از دستگاه‌های صنعتی را به وکالت مالکان اوراق خریداری می‌کند.
کارخانه به مرور با پرداخت اقساط آن را مجددا به مبلغ 7 میلیارد می‌خرد. لازم به ذکر است کارخانه در این مدت از دستگاه استفاده می‌کند، ولی برای مدتی مالک حقیقی آن نیست.
اوراق مرابحه تامین سرمایه شرکت‌های تجاری
در این نوع از اوراق مرابحه یک شرکت نقش بانی و تامین‌کننده سرمایه را دارد و آن را به متقاضیان می‌فروشد. پول به دست آمده صرف خریداری کالاهای لازم برای سازمان‌ها و سایر شرکت‌ها خواهد شد.
سپس این کالاها به آن‌ها قسطی فروخته می‌شود و مبلغی نیز به عنوان سود روی ارزش واقعی کالا حساب می‌شود. کالا باید در بازه زمانی مشخص اقساط را پرداخت کنند و شرکت واسط سود را با کم کردن کارمزد خود برای صاحبان اوراق مرابحه پرداخت خواهد کرد.
افراد صاحب این اوراق در تمامی سرمایه‌های شرکت چه نقدی و چه غیرنقدی، سهیم است. به همین علت، ماهی این اوراق به سهام شباهت دارد.
اوراق مرابحه رهنی
تصور کنید بانک ملت به شرکت‌های دولتی یا دیگر سازمان‌ها وام داده است تا در آینده آن را به شکل اقساط و با سود بیشتر پس بگیرد. حالا به مبلغ اولیه وام نیاز دارد.
بانک با تاسیس یک شرکت واسط یا انتخاب آن و انتشار اوراق مرابحه، مبلغ را نقدی از مردم می‌گیرد و به ازای آن دین را با سود کمتر به شرکت واسطه می‌فروشد.
ضمانت بانک دریافت مبالغ از بدهکاران زمان سررسید اقساط است تا آن را به کمک شرکت واسطه برای مردم پرداخت کند. به عبارت دیگر، بانک با فروش اوراق مرابحه به این روش مقداری از سود خود را دریافت نمی‌کند، ولی به جای آن مبلغ وام را نقدا مجددا برگردانده است.
در پایان باید گفت در تمامی حالات بالا افراد می‌توانند برای خرید و فروش اوراق مرابحه قبل از سررسید اقدام کنند. به عبارت دیگر، هر فردی که پول مشخصی برای خرید این اوراق داده است، میتواند آن‌ها را در بازار ثانویه بفروشد.
این اوراق ارزش مشخصی تحت اصطلاح «ارزش اسمی» دارند و فروش قبل از سررسید به مبلغی کمتر از این ارزش خواهد بود.
هرچه تاریخ فروش به تاریخ سررسید اوراق نزدیک‌تر باشد، قیمت فروش نزدیک‌تر به قیمت اسمی و نرخ افت قیمت کمتر است.
در تمامی حالات باید به جز اوراق مرابحه رهنی، افراد مالک دین با یک سرررسید مشخص هستند. در حالت سوم، دارندگان اوراق مرابحه در دارایی‌های شرکت سهیم هستند و هر زمان می‌توانند سهم خود را با یک نرخ تقریبا مشخص بفروشند.