قراردادهای قابل معامله در بورس کالا

بورس کالا، بازاری است که تعداد زیادی از عرضه کنندگان ، پس از بررسی و قیمت گذاری محصولات توسط کارشناسان بورس ،  کالای خود را عرضه میکنند. همه ی خرید و فروش های بورس کالا به صورت قرارداد های استاندارد مثل نقدی، سلف، نسیه، آتی، اختیار معامله، قرارداد صلح، قراردادهای خاص ماده 10 قانون مدنی و معاوضه انجام میشوند. در زیر به بررسی قراردادهای قابل معامله در بورس کالا میپردازیم:

قرارداد نقدی

در این نوع قراردادها، خریداران تمام مبلغ قرارداد را به همراه کارمزد کارگزاری به صورت نقدی پرداخت می کند و فروشنده نیز موظف است کالای مورد نظر را به خریدار تحویل بدهد. در این نوع قراردادها، خریدار می تواند تا یک مدت محدود و معین شده بعد از انجام معامله، وجه را تسویه کند و همینطور فروشنده نیز باید پس از تسویه کالا را تحویل دهد. نام دیگر این قرارداد، قرارداد فوری است و کالای مورد معامله باید در مدت سه روز تحویل داده شود.

قرارداد سلف

در این نوع قراردادها، خریدار مبلغ را هنگام معامله پرداخت می کند اما فروشنده کالا را بر اساس تعهدی که در زمان معامله در آینده داده است تحویل میدهد. ( این مورد میتواند بالعکس نیز اتفاق بیافتد). برای مثال کالایی از یک کارخانه خریداری شده است و هزینه ی آن نیز پرداخت شده است، اما زمان تحویل کالا سه ماه دیگر است. نکته ای که وجود دارد این است که قیمت سلف پایین تر از قیمت نقدی کالاست، هر چند در شرایط خاصی می تواند بالاتر نیز باشد.

در این نوق قرارداد ، خریدار امیدوار است که قیمت کالا در آینده افزایش پیدا کند.

قرارداد نسیه

پرداخت وجه در این قرارداد به صورت نقد و نسیه در سررسید تعین شده انجام میگیرد ولی تحویل کالا باید حداکثر تا سه روز کاری پس از انجام معامله توسط فروشنده انجام شود. در واقع خریدار کالا را فورا تحویل میگیرد اما بهای آن را در سررسید پرداخت می کند.

قرارداد آتی

مطابق قرارداد صلحی که امضاء میشود، مقدار معینی از یک دارایی مشخص در مقابل مبلغی معین مبادله میشود. فروشنده دارایی مورد نظر را در سررسیدی مشخص تحویل میدهد و خریدار نیز در سررسید توافق شده مبلغ را پرداخت می کند. هر دو طرف طبق شرایط ضمن عقد به اتاق پایاپای وکالت می دهند که از وجه الضمان آنها متناسب با نوسانات قیمت در بورس به طرف مقابل پرداخت کند. طرفین می توانند قبل از موعد مقرر با بستن یک قرارداد صلح دیگر، شخص سومی را جایگزین خود در قرارداد اولیه کنند و بعد از تسویه حساب از قرارداد خارج شوند. همه ی قراردادها باید در زمان سررسید مقرر تسویه شوند.

قرارداد معاوضه

نام دیگر این نوع قرارداد، سوآپ است و یکی از پرکاربردترین و مهمترین قراردادهای تجاری محسوب میشود. در کل در این نوع قراردادها، جریانات ثابت و شناور با هم مبادله میشوند. نرخ بهره، ارز یا کالا مورد این قراردادها هستند. این نوع قراردادها اهمیت اقتصادی و مالی بسیار زیادی در صنعت نفت و گاز دارند. قراردادهای نفتی جزو قراردادهای معاوضه کالا به شمار می روند و اهمیت بسیار زیادی برای کشورهای دارای موقعیت های مهم و استراتژیک دارند. مثل ایران. چیزی که امروزه در معاملات نفتی رایج است این است که دولتها و شرکتهای تولید کننده ی نفت برای اجتناب از هزینه های حمل و نقل و ریسک ناشی از آن با توجه به موقعیت های جغرافیایی اقدام به بستن قرارداد معاوضه ای می کنند و در این نوع قراردادها هر کدام نفت مورد نظر خود را از نزدیکترین محل مصرف انتقال می دهند.

قرارداد اختیار معامله

قراردادی دوطرفه بین خریدار و فروشنده است که بر اساس آن خریدار قرارداد حق ( نه الزام و تعهد ) دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت معین و در زمانی مشخص بخرد یا بفروشد.

بنابراین بر اساس این قرارداد ، دوطرف توافق می کنند که در آینده معامله ای انجام دهند .

در این معامله خریدار اختیار معامله ، در ازای پرداخت مبلغ معینی ، حق خرید یا فروش دارایی مندرج در قرارداد را در زمانی مشخص با قیمتی که هنگام بستن قرارداد تعیین شده است ، به دست می آورد. از طرف دیگر ، فروشنده قرارداد اختیار معامله ، در مقابل اعطای این حق به خریدار با دریافت مبلغ معینی هنگام عقد قرارداد ، بر اساس مفاد قرارداد ، آماده فروش دارایی مذکور است.

چنان که از تعریف قرارداد اختیار معامله پیداست ، دارنده قرارداد ( خریدار ) در اعمال حق خود مختار است و به عبارت دیگر هیچ تعهد و الزامی ندارد و در صورت صرف نظر وی از اجرار قرارداد ، مبلغی را که در ازای این حق ، پرداخته است از دست می دهد.

از طرف دیگر فروشنده در صورت خواست خریدار ، مجبور به اجرار قرارداد است .

قراردادهای اختیار معامله به دو دسته طبقه بندی می شوند:

الف – قرارداد اختیار خرید : (   call option  )

دارنده این نوع اختیار معامله ، حق دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت مشخصی ، به قیمت توافقی ، در دوره زمانی معینی بخرد. در ادامه ، دو حالت خرید و فروش قرارداد اختیار خرید در قالب مثال توضیح داده شده است.

حالتی را در نظر بگیرید که سرمایه گذار تصمیم می گیرد که اختیار خرید ( از نوع اروپایی ) 100 سهم شرکت *الف* را با قیمت توافقی 10000 ریال بابت هر سهم ، خریداری کند. فرض کنید قیمت جاری سهم مزبور 9800 ریال ، تاریخ انقضای قرارداد چهار ماه ، و قیمت قرارداد اختیارمعامله بابت هر سهم 500 ریال است. بنابراین سرمایه گذاری اولیه –برای خرید قرارداد- 50000 ریال است . اگر قیمت سهم در تاریخ انقضای قرارداد کمتر از 10000 ریال باشد ، مسلم است سرمایه گذار قرارداد را به اجرا نمی گذارد چون خریدن سهمی که قیمت روز آن کمتر از 10000 ریال است با قیمت توافقی 10000 ریال بخردانه نیست. در این وضعیت سرمایه گذار میزان سرمایه گذاری اولیه خود ( 50000ریال ) را از دست می دهد. اما اگر قیمت سهم در تاریخ سررسید بیشتر از 10000 ریال باشد ، سرمایه گذار قرارداد را به اجرا می گذارد. فرض کنید قیمت سهم به 11500 ریال برسد . با اجرای قرارداد سرمایه گذار می تواند 100 سهم را با قیمت هر واحد 10000 ریال خریداری کند. اگر او در همان زمان سهم خود را در بازار به فروش برساند مبلغ 150000 ریال ( 1500 ریال بابت هر سهم ) – بدون در نظر گرفتن هزینه های معاملاتی – سود می کند. با در نظر گرفتن هزینه اولیه خرید قرارداد اختیار معامله سود خالص سرمایه گذار 100000 ریال است . این مثال در جدول زیر به طور خلاصه ارائه شده است.

بازدهی قرارداد اختیار خرید برای خریدار

سرمایه گذار قرارداد اختیار خرید 100 سهم شرکت *الف* را خریداری می کند.

نتیجه :

قیمت سهام ( در زمان انقضای قرارداد ) = 11500 ریال

بنابراین ، قرارداد به منظور کسب بازدهی زیر به اجرا گذاشته می شود :

(11500 – 10000) * 100 = 150000

 با کم کردن هزینه اولیه خرید قرارداد اختیار خرید ، بازدهی خالص 100000 ریال است.

150000 – 50000 = 100000 ریال

ب- قرارداد اختیار فروش : ( put option )

این قرارداد به دارنده حق می دهد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت توافقی در دوره زمانی مشخصی بفروشد. در حالی که خریدار قرارداد اختیار خرید ، به امید افزایش قیمت آن را می خرد ، خریدار قرارداد اختیار فروش پیش بینی می کند که قیمت آن در آینده کاهش خواهد یافت .

سرمایه گذاری را در نظر بگیرید که قرارداد اختیار فروش ( از نوع اروپایی )  100 سهم شرکت *الف* را با قیمت توافقی 7000 ریال خریداری می کند. فرض کنید که قیمت جاری سهم مزبور 6500 ریال ، تاریخ انقضای قرارداد سه ماه بعد ، و قیمت قرارداد برای هر سهم 700 ریال باشد . بنابراین سرمایه گذاری اولیه ( برای خرید قرارداد ) 70000 ریال است . چون قرارداد اروپایی است ، فقط در زمان انقضا قابل اجراست و در صورتی که قیمت در آن زمان کمتر از 7000 ریال باشد اجرا می شود. فرض کنید قیمت سهم شرکت *الف* در تاریخ انقضا 5500 ریال باشد ، سرمایه گذار می تواند بر اساس قرارداد 100 سهم را با این قیمت بخرد و با قیمت 7000 ریال بفروشد و 150000 ریال ( 1500 ریال برای هر سهم ) سود به دست آورد . اگر 70000 ریال سرمایه گذاری اولیه را از این مبلغ کم کنیم ، سود خالص سرمایه گذار 80000 ریال خواهد بود . در این راهبرد نیز تضمینی وجود ندارد که سرمایه گذار سود کند . اگر قیمت کالا در زمان انقضا ، بیشتر از 7000 ریال باشد ، قرارداد اختیار فروش ارزش ندارد  سرمایه گذار مبلغ 70000 ریال سرمایه گذاری اولیه را از دست می دهد . این مثال در جدول زیر خلاصه شده است .

بازدهی قرارداد اختیار فروش برای خریدار

سرمایه گذار قرارداد اختیار فروش 100 سهم شرکت *الف* را خریداری می کند.

نتیجه :

در زمان انقضای قرارداد قیمت سهم به 5500 ریال کاهش یافته است . بنابراین سرمایه گذار بر اساس قرارداد 100 سهم می خرد و با قیمت 7000 ریال می فروشد که مبلغ 150000 ریال ( 1500 ریال برای هر سهم ) سود می کند با در نظر گرفتن هزینه اولیه خرید قرارداد ، سود خالص به صورت زیر است :

150000 – 70000 = 80000

_______________________________________________________________________________________________________________________

قرارداد های اختیار معامله از نظر سررسید به دو نوع آمریکایی و اروپایی تقسیم می شوند . اختیار معامله آمریکایی قراردادی است که از هنگام عقد قرارداد تا سررسید آن ، قابل اجراست . یعنی در طول دوره قرارداد هروقت که خریدار بخواهد می تواند آن را به اجرا بگذارد . حال آن که اختیار معامله اروپایی فقط در سررسید یا دوره کوتاهی که به مثابه دوره سررسید در نظر گرفته می شود قابل اجراست و خریدار فقط در دوره سررسید می تواند آن را به اجرا بگذارد .

منبع : بورس اوراق بهادار تهران  www.tse.ir