بورس انرژی چیست؟ 

خاورمیانه یکی از غنی‎ترین مناطق کره زمین از نظر منابع انرژی است. کشور ما نیز از لحاظ حامل‎های انرژی یکی از کشورهای غنی دنیا و در عین حال ارزان از نظر قیمت این حامل‎ها است. به طوری ‎که بسیاری از کشورهای همسایه از جمله ترکیه،ترکمنستان،عراق و حتی کشورهایی مثل کره جنوبی، چین،هند و ایتالیا از مشتریان حامل‎های انرژی ایران هستند که البته به دلیل تحریم‎هایی که علیه ایران تصویب شده است، فعالیت‎های بازرگانی با این کشورها بسیار کمتر از گذشته است.

بورس انرژی ایران

بورس انرژی بستری برای همکاری و هماهنگی میان فعالان این حوزه و نهادهای دخیل در استخراج، فرآوری، توزیع و صادرات است که در آن می‎توان به معامله حامل‎های انرژی و اوراق مربوطه پرداخت. وجود چنین بازاری دارای مزایای مهمی از جمله شفافیت و حذف رانت است. همچنین وجود چنین بازاری به قیمت‎گذاری بهتر، عادلانه تر و شفاف تر نیز کمک می‎کند. از سال ۱۳۹۸ بورس انرژی با ورود معاملات نفت خام برای بسیاری جذاب‎تر از گذشته شد. البته که این بازار نسبت بازارهای همتای خارجی خود محدودیت‎های فراوانی دارد، اما این نهاد تازه تاسیس(۱۳۹۱) راه بسیاری در پیش دارد و در حال گسترش است. در بورس انرژی ایران شرکت‎هایی نظیر پالایشگاه‎های نفت و گاز، نیروگاه‎های تولید برق و مجتمع‎های پتروشیمی فعالیت دارند.

شرکت های فعال در بورس انرژی ایران

شرکت‎های عرضه کننده نفت،گاز و پتروشیمی در بازار بورس انرژی ایران به شرح زیر است:

• شرکت ملی نفت ایران
• شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران
• شرکت پتروشیمی بندر امام خمینی
• شرکت زغال سنگ کرمان
• شرکت پتروشیمی تبریز
• شرکت پالایش نفت بهران
• شرکت پالایش نفت تهران
• شرکت پالایش نفت شیراز
• شرکت پالایش گاز خانگیزان
• شرکت پالایش نفت کرمانشاه
• مجتمع گازی پارس جنوبی عسلویه
• شرکت پالایش نفت لاوان
• شرکت پتروشیمی رازی
• شرکت پالایش نفت بندر عباس
• مجتمع گازی پارس جنوبی
• شرکت پالایش نفت اصفهان
• شرکت پتروشیمی جم
• شرکت زغال سنگ البرز مرکزی
• شرکت پتروشیمی مبین
• شرکت ذوب آهن اصفهان
• شرکت پالایش نفت آبادان
• واحد کک سازن و پالایش قطران زرند
• شرکت پروده طبس
• شرکت پتروشیمی فن آوران

• شرکت پالایش گاز ایلام
• شرکت پتروشیمی شازند

شرکت‎های عرضه کننده برق در بازار بورس انرژی ایران به شرح زیر است:

• نیروگاه سیکل ترکیبی فارس ( شرکت مولد نیروگاهی تجارت فارس)
• نیروگاه زرند (تولید برق مپنا)
• نیروگاه زنبق یزد ( تعاونی کارکنان نیروگاه یزد)
• نیروگاه سیکل ترکیبی ارومیه (شرکت تدبیرسازان سرامد)
• نیروگاه سیکل ترکیبی سبلان (شرکت سبلان برق امید)
• نیروگاه سیکل ترکیبی شریعتی (شرکت اندیشه سازان بهین سرآمد)
• نیروگاه سیکل ترکیبی نیشابور (شرکت ساینا گستر پردیسان)
• نیروگاه سیکل سنندج (شرکت تولید نیروی برق سنندج)
• نیروگاه سیکل ترکیبی منتظر قائم (شرکت توسعه برق و انرژی سپهر)
• نیروگاه شهید منتظر قائم (شرکت توسعه برق و انرژی سپهر)
• نیروگاه سیکل ترکیبی خوی (شرکت تولید نیروی پرتو شمس تابان)
• نیروگاه سیکل ترکیبی گیلان (شرکت توسعه مسیر برق گیلان)
• نیروگاه سلطانیه (شرکت تولید نیروی مرکزی صبا)
• نیروگاه آبادان (شرکت تولید نیروی برق آبادان)
• نیروگاه کاشان (شرکت ساخت و بهره برداری انرژی)
• نیروگاه سیکل ترکیبی سمنان (شرکت گهر انرژی سیرجان)
• نیروگاه مشهد (شرکت افق توسعه انرژی خلیج فارس)
• نیروگاه کهنوج (شرکت تولید برق ماهتاب کهنوج)
• نیروگاه کازرون (شرکت سایپا گستر پردیسان)
• نیروگاه شهید منتظری (شرکت پرشین فولاد)
• نیروگاه شهدای پاکدشت (شرکت تولید نیروی برق دماوند)
• نیروگاه سیکل ترکیبی قم (شرکت پیوند گستر پارس)

بازارهای بورس انرژی

بورس انرژی به سه بازار زیر تقسیم می‎شود:

• بازار فیزیکی: در این بازار کالاهایی معامله می‎شوند که در بورس پذیرش شده باشند. این بازار خود سه قسمت و یا سه تابلو دارد: برق، نفت و گاز و سایر حامل‌های انرژی. هر کدام از این تابلوها نیز یک رینگ داخلی و یک رینگ خارجی دارند. نوع قراردادها در این بازار به صورت نقدی، نسیه، سلف و یا کشف پریمیوم است. کشف پریمیوم قراردادی است که در آن مابه‌التفاوت موردتوافق طرفین معامله، معامله شده و کالا در آینده با توجه به قیمت نهایی تحویل و باقی‏مانده معامله تسویه می‌گردد. درواقع خریدار بخشی از هزینه معامله را در ابتدا و مابقی را در زمان تحویل پرداخت می‎کند. در این بازار اشخاص حقوقی دارای پروانه بهره‎برداری در رینگ داخلی و اشخاص حقوقی تولیدی و یا بازرگانی مجاز به فعالیت هستند. اشخاص حقیقی مجاز به خرید در این بازار نیستند. نکته حائز اهمیت در مورد بازار برق این است که تنها شرکت‎های توزیع، خرده‎فروشی و مصرف کنندگان برق با توان بالای ۵مگاوات مجاز به خرید در این بازار هستند.

برای فعالیت در این بازار نیاز به اخذ کد معاملاتی مخصوص بوده و هر فردی مجاز به فعالیت در بازار نیست. در مورد فعالیت در بازار برق روند خاصی را باید طی کنید.

1. ابتدا با مراجعه به شرکت مدیریت شبکه برق ایران، فرم تکمیل شده و ممهور “معرفی نامه جهت درخواست کد خاص برای معاملات برق در بورس انرژی” را دریافت کنید.
2. سپس به یکی از ۴۰ کارگزاری‎های مجاز برای فعالیت در بازار بورس انرژی مراجعه کرده و مراحل احراز هویت و درخواست کد معاملاتی را گذرانده و بیانیه ریسک را تکمیل کنید.

• بازار مشتقه: بازاری که در آن اوراق مشتقه معامله می‎شوند. ارزش اوراق مشتقه بستگی به دارایی پایه مذکور در قرارداد دارد. این بازار نیز به مانند بازار فیزیکی سه تابلو دارد: قرارداد سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله. هر کدام از این سه تابلو،مانند بازار فیزیکی، دو بخش مجزای داخلی و بین‎المللی دارند. اشخاص حقیقی در این بازار می‎توانند اوراق سلف موازی استاندارد را خریداری کنند.

انواع قراردادهای بازار مشتقه:

قرارداد سلف موازی: قراردادی است که در آن ابتدا دارایی پایه تعیین شده و بخش مشخصی از این دارایی، بر اساس شرایط موجود در قرارداد سلف موازی استاندارد، فروخته می‎شود. وجه قرارداد نیز باید در هنگام معامله و طبق زمان‌بندی معین در شرایط قرارداد پرداخت شود. دارایی پایه نیز در سررسید که آن هم در شرایط قراداد آمده است، تحویل خریدار می‌شود. ازجمله خصوصیات این نوع معامله این است که در طول این زمان، خریداران می‌توانند میزان خریداری شده‎ی قرارداد سلف موازی استاندارد را به شخص دیگری بفروشند.

این نوع از قرارداد به سه شیوه عرضه می‎شود:

1. حراج حضوری
2. حراج ناپیوسته
3. عرضه گسترده، با قیمت ثابت

قرارداد آتی: در این قرارداد، فروشنده تعهد می‎دهد که در موعد مشخص شده، کالای مذکور را به قیمت فعلی معین، به خریدار مشخص شده بفروشد. خریدار نیز با موافقت با شرایط قرارداد، کالا را خریداری می‎کند. برای جلوگیری از امتناع خریدار و یا فروشنده از انجام تعهدات، مبلغی تحت عنوان وجه تضمین در نظر گرفته می‌شود که با توجه به تغییرات قیمت کالای مذکور تا زمان سررسید، تعدیل می‌شود. این وجه نزد اتاق پایاپای باقی می‎ماند  و از طرف خریدار و فروشنده وکالت دارد که وجه مذکور را با توجه به تغییرات قیمت در اختیار طرف دیگر معامله قرار دهد. تسویه این قرارداد در سررسید مذکور در شرایط قرارداد انجام می‎گیرد.

یکی از کاربردهایی که قرارداد آتی دارد، بیمه کردن کالا در برابر نوسانات احتمالی آینده است. به عنوان مثال در نظر بگیرید که شرکتی در قراردادی متعهد شده است که در تاریخ مشخص، میزان معینی از کالای X را با قیمت فعلی به شرکت دیگری بفروشد و  این شرکت برای تولید کالای X نیاز به کالای Y دارد. اگر قیمت کالای Y افزایش یابد، ممکن است از سود شرکت فروشنده کاسته شود و حتی این شرکت وارد ضرر هم بشود! برای جلوگیری از این اتفاق، شرکت مذکور می‎تواند به صورت قرارداد آتی کالای Y را خریداری کند.

قرارداد اختیار معامله: در چنین قراردادی، فروشنده تعهد می‎دهد که مقداری معین از دارایی پایه را در صورتی که خریدار درخواست کند به او بفروشد. خریدار نیز در زمان مشخص شده در آینده مطابق شرایط قرارداد وارد معامله می‌شود. فروشندۀ اوراق اختیار معامله به میزان مبلغ معین در شرایط قرارداد، از خریدار اوراق دریافت می‌کند. در این حالت نیز مانند قرارداد آتی، برای جلوگیری از عدم اجرای تعهدات فروشنده اوراق ، فروشنده ضمن قرارداد تعهد می‎دهد مبلغی وجه تضمین را در اختیار کارگزار بورس یا اتاق پایاپای قرار دهد. همچنین هر یک از طرفین معامله می‌توانند در مقابل مبلغی معین، اختیار یا تعهد خود را به شخص دیگری واگذار کنند. اوراق اختیار معامله همانطور که از نام آن بر‎می‎آید، می‌تواند به‌صورت اختیار فروش یا خرید باشد. دارنده اختیار معامله این حق را دارد که کالای مشخص را در زمان و قیمت مشخص معامله کند.

توجه داشته باشید که در بازار مشتقه، اطلاعیه مربوط به معاملات و مشخصات قرارداد( به جز قرارداد سلف موازی که حداکثر ۲ روز قبل منتشر می‎شود) حداقل ۳ روز کاری قبل از موعد معامله منتشر می‎شوند که این اطلاعیه‎ها در سایت بورس انرژی ایران به نشانی www.irenex.ir قابل مشاهده هستند. همچنین معاملات در این بازار به صورت الکترونیکی انجام می‎شود

در حال حاضر معاملات در بازار مشتقه تنها به صورت قرارداد سلف موازی استاندارد انجام می‎شود.

• بازار فرعی: کالاهایی شرایط حضور در بازار فیزیکی را نداشته باشند، در این بازار معامله می‎شوند. از جمله کالاهای مهمی که در این بازار معامله می‎شود می‎توان به فولاد، مس و حتی املاک اشاره کرد.
• در بورس انرژی ایران گواهی ظرفیت و گواهی صندوق‎های سرمایه‎گذاری قابل معامله نیز، معامله می‎شوند.

برای آگاهی از معاملات برخط بازار بورس انرژی می‎توانید به سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران(Tsetmc) مراجعه کنید و از نوار بالای صفحه بورس انرژی را انتخاب کنید.

همچنین می‎توانید به سایت بورس انرژی ایران نیز مراجعه کرده و اطلاعات مربوط به معاملات و عرضه ها را مشاهده کنید.

در تصویر بالا تابلوی معاملات و عرضه در رینگ داخلی بازار فیزیکی را مشاهده می‎کنید. با انتخاب هر یک از موارد می‎توانید جزییات مربوطه را مشاهده کنید.

مواردی چون نماد، حجم عرضه و حجم خرید، بازه قیمت مجاز، نوع معامله، محل تحویل و زمان باقی مانده عرضه را مشاهده می‎کنید.

در ادامه و در پایین همین صفحه لیست سفارشات خرید و فروش و سابقه معاملات نیز قابل مشاهده است.

برای مشاهده اطلاعیه عرضه‎ها از قسمت بازار، اطلاعیه ها را انتخاب کنید. در این صفحه می‎توانید بر اساس گروه و زیرگروه، عرضه هایی را که قرار است انجام شوند، مشاهده کنید.

بورس انرژی ایران بازاری است که در حال حاضر به اندازه‎ای که باید هنوز مورد توجه مردم قرار نگرفته است. با توجه به شرایط کشور و شرایط بورس اوراق بهادار در چند سال اخیر، انتظار می‎رود که با برنامه ریزی صحیح توسط سازمان بورس، مجلس و دولت از طرفیت های این بازار به شکل بهینه تری استفاده شود.

پیروز و موفق باشید.